کالیگرافی مذهبی، از جمله مصادیق تلفیق هنر با مذهب است که توانسته است مورد استقبال مردم قرار گیرد. امروزه از این نوع کالیگرافی به وفور استفاده می‌شود و کاربردهای متنوعی دارد.
هنر اسلامی تاریخچه بسیار زیادی در کشور ما دارد و در شکل‌های گوناگونی وجود داشته است. در هر دوره از تاریخ این مرز و بوم، هنرمندان خوش سلیقه و خوش ذوقی ظهور کرده‌اند و تواسته‌اند با استفاده از هنر خود، مضامین اسلامی را در قالب طرح‌های هنری و زیبا به تصویر بکشند.
اسلام و مذهب توانسته است در بسیاری از شاخه‌های هنر نفوذ کند و این موضوع سبب شده است که هنر اسلامی به موضوع بسیار گسترده‌ای تبدیل شود. به عنوان مثال در ابتدای ورود اسلام به کشور، هنر اسلامی بیشتر در حوزه خوشنویسی و هنر خطاطی بود. اما با گذشت زمان، مبانی دینی توانستند با هنرهای بسیاری تلفیق شوند. از جمله مصادیق این گفته، می‌توان به مباحثی همچون معماری اسلامی، نمایش اسلامی و غیره اشاره کرد.
در این متن قصد داریم به مبحث کالیگرافی مذهبی بپردازیم. پیش از پرداختن به این موضوع، بهتر است ابتدا کمی با کالیگرافی آشنا شویم.
کالیگرافی چیست؟
کالیگرافی که بسیاری آن را با هنر خوشنویسی یکی می‌دانند، یکی از انواع هنرهای بصری است که با نوشتار سر و کار دارد. در هنر کالیگرافی، با کمک ابزارها و قلم موهای مختلف، حروف و واژه‌ها به شکل هنرمندانه‌ای بر روی کاغذ ترسیم می‌شوند.
به‌طور خلاصه می‌توان کالیگرافی را هنر به تصویر کشیدن واژه‌ها و حروف به شکل هماهنگ و ماهرانه‌ای دانست.
کالیگرافی خود به دو دسته مدرن و کلاسیک تقسیم می‌شود. کالیگرافی مدرن طیف گسترده‌ای از شکل‌های نوشتاری را در خود جای داده است. از خط‌نوشته‌های زیبا، کاربردی و خوانا گرفته تا خط‌نوشته‌هایی که ممکن است خوانایی آنان برای عموم مردم دشوار باشد.
تاریخچه کالیگرافی مذهبی و به طور کلی کالیگرافی
ظهور هنر کالیگرافی را می‌توان با زمان پیدایش خط توسط بشر یکی دانست. در حقیقت از زمانی‌که استفاده از نوشتار به عنوان یکی از پل‌های ارتباطی میان انسان‌ها تبدیل گشت، کالیگرافی نیز به وجود آمده است. چرا که انسان‌ها از همان زمان سعی می‌کردند نوشته‌های خود را خلاقانه‌تر و زیباتر به نمایش درآورند.
نوشته‌های حکومتی در زمان یونان باستان یا نوشته‌های مذهبی در دوره ظهور اسلام تا نوشته‌های شکسپیر؛ همه را می‌توان جزئی از هنر کالیگرافی دانست چرا که در همه این موارد نویسندگان سعی می‌کردند با استفاده از تکنیک‌هایی، نوشته‌های خود را به شکل زیباتری ارائه کنند.
البته که بسیاری آغاز هنر کالیگرافی را کشور چین می‌دانند. 3 قرن قبل از میلاد مسیح، در کشور چین از تکنیک‌های خوشنویسی برای طرح‌های تزئینی استفاده می‌شده است.
با رواج هنر خوشنویسی در کشورهای دیگر، این هنر پیشرفت قابل توجهی کرد. در قرن هفتم میلادی نیز، کشورهای اسلامی از هنر خوشنویسی در جهت نوشتن مضامین اسلامی و مذهبی بهره بردند. این زمان را می‌توان زمان پیدایش کالیگرافی مذهبی دانست.
در این زمان بود که مسلمانان برای نوشتن آیه‌های قرآن به شکل زیبا و با استفاده از هنر خوشنویسی، تأکید بسیاری داشتند. از این رو می‌توانید کتاب‌های تاریخی قرآن بسیاری را مشاهده کنید که با استفاده از خطی زیبا و خلاقانه نوشته شده‌اند.
رواج هنر کالیگرافی در کشورمان نیز به دوره قاجار برمی‌گردد. زمانی که نخستین بار هنر خوشنویسی به صورت حرفه‌ای توسط هنرمندی به نام میرزا غلامرضا امیرخانی انجام می‌شد. میرزا غلامرضا امیرخانی هنر خود را با بهره‌گیری از هنر سیاه مشق و خط نستعلیق انجام می‌داد.
امروزه هنر کالیگرافی در داخل کشورمان بسیار پیشرفت کرده است و هم اکنون از این هنر هم در زمینه ایجاد طرح‌های هنری و هم در جهت اهداف تجاری و برندسازی بهره گرفته می‌شود.
کالیگرافی مذهبی چیست؟
با گذشت زمان و پیشرفت هنر کالیگرافی، هم اکنون این هنر، خود به سبک‌های متفاوتی تقسیم شده است. سبک‌های خاصی که هر یک به نقطه یا تاریخ خاصی از دنیا تعلق دارند. یکی از مشهورترین سبک‌های کالیگرافی، کالیگرافی مذهبی یا خوشنویسی اسلامی است.
در این سبک از کالیگرافی که در آن هنر و مضامین اسلامی با یک دیگر تلفیق شده‌اند، سعی می‌شود به نوعی یک حالت معنوی در کلمات و واژه‌ها ایجاد شود. در ابتدا مسلمانان از کالگیرافی مذهبی برای نگارش قرآن و زیبانویسی این کتاب مقدس بهره می‌گرفتند.
از سبک‌های نگارشی خاص این نوع از کالیگرافی می‌توان به خطوط کوفی و نسخ اشاره کرد.
-
خط کوفی
خط کوفی از قدیمی‌ترین خطوط اسلامی است و همان‌طور که از اسم آن مشخص است منسوب به کوفه است. گفته شده است که این خط در شهر کوفه شکل گرفته است. نخستین نسخه‌های قرآن کریم با خط کوفی نوشته شده است. این خط شباهت‌های بسیاری به خط اوستایی دارد.
خط کوفی پس از گسترش خط نسخ و در سده سوم هجری قمری، رفته‌رفته کاربرد کمتری پیدا کرد. می‌توان گفت که پس از قرن 5 هجری قمری، این خط تقریباً به‌طور کلی کنار گذاشته شد و تنها در کاربردهای تزئینی مورد استفاده قرار گرفته است.
خطوط مستقیم و زاویه‌دار، بیشتر بخش‌های خط کوفی را تشکیل داده‌اند و در این خط کمتر شاهد استفاده از خطوط خمیده هستیم.
-
خط نسخ
یکی از معروف‌ترین سبک‌های نگارش در کالیگرافی مذهبی، خط نسخ است. خط نسخ در اوایل قرن سوم هجری قمری به دست شخصی به نام ابن مقله شیرازی ابداع شد. این خط هم پایه خط کوفی است و در حقیقت برای تکمیل کردن و رفع نواقص خط کوفی اختراع شده است تا برای الفبای فارسی مناسب‌تر شود. نسخ در لغت به معنی رونوشت یا نسخه‌برداری است.
برخی اعتقاد دارند که خط نسخ پیش از ابن مقله شیرازی نیز وجود داشته است اما آن چه مشخص است این است که ابن مقله توانست این خط را به گونه‌ای ارائه دهد تا بتوان آن را با الفبای فارسی انطباق داد.
این خط اگر چه در ابتدا چندان رایج نبود اما پس از گذشت مدتی در تمامی کشورهای اسلامی گسترش یافت. برتری مهم خط نسخ به نسبت سایر خطوط در رعایت اصل نسبت بود. این اصل یکی از قواعد مهم خوشنویسی است. جالب است بدانید که از ابتدای قرن پنجم هجری قمری تا اکنون در نگارش کتاب مقدس قرآن، اغلب از این خط استفاده می‌شود.
سایر سبک‌های کالیگرافی
کالیگرافی مذهبی تنها شاخه هنر کالیگرافی نیست و این هنر شاخه‌های متعدد دیگری نیز دارد. شاخه‌هایی که هر یک متعلق به نقطه خاصی از جهان است. به جز کالیگرافی مذهبی، دو مورد از مشهورترین کالیگرافی‌ها، خوشنویسی غربی و خوشنویسی شرقی است.
خوشنویسی غربی
در کالیگرافی به سبک غربی یا خوش نویسی غربی، اغلب از قلم شیب برای نگارش واژه‌ها بهره گرفته می‌شود. از خطوط مشهور در این سبک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- خط کارولینگین Carolingian
- خط ایتالیک Italic
- خط رومی Roman
خوشنویسی شرقی
در خوشنویسی به سبک شرقی، از چهار ابزار معروف استفاده می‌شود. این ابزارها عبارت‌اند از قلم‌مو، کاغذ، جوهر و جوهردان
کالیگرافی مذهبی با استفاده از نرم‌افزار
با این که در طول تاریخ همواره کالیگرافی، هنری با استفاده از دست بوده است اما امروزه با پیشرفت فناوری و تکنولوژی، انجام این هنر با استفاده از سیستم‌های دیجیتال و نرم‌افزارهای کامپیوتری نیز امکان‌پذیر شده است. در ادامه دو عدد از بهترین نرم‌افزارهای این حوزه را به شما معرفی خواهیم کرد.
1. نرم‌افزار فتوشاپ (Adobe Photoshop)
به احتمال فراوان چندین و چند بار نام این غول گرافیکی دنیا را شنیده‌اید. فتوشاپ یک نرم‌افزار ویرایشگر حرفه‌ای است و توسط مجموعه ادوبی توسعه داده شده است. محبوبیت بیش از حد فتوشاپ به دلیل کاربردهای فراوان و منحصر به فرد این نرم‌افزار است.
فتوشاپ امکانات و قابلیت‌های بسیاری را در اختیار شما قرار می‌دهد و به شما این امکان را می‌دهد تا بتوانید طرح خود را هر طور که دلتان می‌خواهد ویرایش کنید. در حوزه کالیگرافی نیز، فتوشاپ امکانات متعددی را برای هنرمندان این حوزه فراهم کرده است. به عنوان مثال فتوشاپ دارای قلم‌های متفاوتی از جمله مداد سایه‌زنی، قلم‌موی اسپری، زغال و غیره است. با استفاده از فتوشاپ می‌توانید هر پیکسل از طرح خود را ویرایش کنید.
2. نرم‌افزار ایلوستریتور (Adobe Illustrator)
ایلوستریتور نام یکی دیگر از نرم‌افزارهای گرافیکی قدرتمند شرکت ادوبی است که توسط بسیاری از هنرمندان و طراحان گرافیک مورد استفاده قرار می‌گیرد. با استفاده از این نرم‌افزار گرافیکی می‌توانید تصاویر وکتور تولید کنید. نرم افزار ایلوستریتور نخستین بار در تاریخ 19 مارس سال 1987 میلادی برای سیستم عامل مکینتاش تولید شد و در سال 1989 میلادی، نسخه ویندوزی آن نیز ارائه شد.
با استفاده از نرم افزار ایلوستریتور علاوه‌بر کالیگرافی می‌توانید به طراحی حرفه‌ای فونت، ست اداری، لوگو، کاراکتر تبلیغاتی، اینفوگرافیک، دیاگرام و غیره بپردازید. یکی از بهترین ابزارهای دیجیتال کالیگرافی مذهبی نیز، همین نرم افزار است.
یکی از نکات قابل توجه این نرم‌افزار، برداری بودن آن است. یعنی برخلاف فتوشاپ در این نرم افزار، نیازی نیست هیچ نگرانی در مورد افت کیفیت طرح‌های خود پس از بزرگ‌نمایی داشته باشید.
در نرم افزار ایلوستریتور قلم‌موهایی بسیاری است که به‌راحتی می‌توانید از آن‌ها بهره گیرید.
